[Plus Magazine, april 2010 ]
Weinig had het gescheeld of het had me mijn baantje gekost, het paginagrote artikel over De Grijze Golf dat ik in 1985 in NRC Handelsblad publiceerde. Een dag lang reisde ik samen met drie collega's kriskras door Nederland om vast te leggen hoe treinen en perrons uitpuilden van de oudjes die op het nippertje hun vrije reisdagen opnamen, voordat die zouden verlopen.
'Oudjes', ja... dat woord gebruikte ik. Die grijze golf waarvan ik het aanzwellen beschreef, die golf was eigenlijk míjn golf, de geboortengolf, die pas na de eeuwwisseling met grijze en witte kruinen over Nederland zou uitspoelen. Ik schreef dus in feite over mezelf - mócht ik dan misschien een beetje spottend doen?
Nee, dus. De reportage werd afgestraft met meer dan vijftig woedende ingezonden brieven. Mijn observaties over bij het loket opdringende oudjes, over 'de rook van gepoederde bolknaks en andere oude-mensengeuren' en over bejaarde passagiers die, kauwend op hun gebit, al tien minuten voor aankomst gepakt en gezakt klaar zaten om uit te stappen, waren 'neerbuigend', 'bejaard-o-foob' en 'wreed'.
Mijn collega's en ik werden op ons nummer gezet als 'minderwaardig stelletje snotneuzen' en 'vlegels die in het wild zijn opgegroeid'. Ik wist ontslag bij de krant nog net te voorkomen door de vijf allerkwaadste ingezondenstukkenschrijvers te interviewen en daarvan een nieuw artikel te maken.
In die brieven en gesprekken werd ons in vele toonaarden voorgehouden dat we later wel anders zouden piepen. 'Voor u het weet zult u zelf behoren bij de grijze plaag.' En inderdaad, ik heb mijn vrije reisdagen inmiddels ook binnen. Maar zou ik, zouden wij, ook zo gepikeerd reageren als een stel snotneuzen een ironisch stuk over oude mensen zou schrijven? Ik denk het niet. Daarvoor is er in de tussentijd teveel veranderd.
Eén verandering die onmiddellijk in het oog springt, is de wijd verbreide neiging om te 'zeggen wat je denkt.' 'Oudjes' is een bijna schattige uitdrukking, vergeleken bij 'kutmarokkanen' of 'geiteneukers'. In onze veel hardere samenleving moet je tegen een stootje kunnen. Van schelden, schimpen en beledigen kijkt niemand meer op. Iedereen heeft een dikkere huid gekregen.
Toch is dat niet de voornaamste reden waarom ik denk dat ouderen nu hun schouders zouden ophalen als iemand grapjes over ze maakt. Veel belangrijker is dat ze zich niet zo gauw meer aangesproken zullen voelen. Want: ouderen, wat zijn dat eigenlijk? Over wie heb je het - toch niet over mij?
Twintig jaar geleden was 'de oude dag' nog een soort status aparte - een nieuwe rol waarin je terechtkwam, met een heel pakket aan bijbehorende gedragsregels. Geen werk meer, laat staan een carrière. Geen seks (afgezien misschien van een potje enge bejaardenseks, eens per half jaar). Geen modieuze kleding of opsmuk. Geen plannen (behalve die cruise na twee jaar sparen). Iedere zomer naar hetzelfde vakantiehuisje. Het was het visioen van Paul McCartney in When I'm Sixty-Four: een trui breien bij de haard, grandchildren on your knee. En verder eeuwig koffie drinken 'achter de geraniums'.
De afgelopen twintig jaar heeft dat voorgeschreven rolpatroon snel aan betekenis verloren. Het is een bijna revolutionaire verandering in een beeld dat al eeuwenlang bestond: van het leven als een serie vaste fasen, voor iedereen gelijk. Tegenwoordig maakt iedereen zelf wel uit wanneer hij ophoudt met werken, en in welk tempo.
Waar dat nog niet kan, doordat er nog een verplichte pensioenleeftijd bestaat, zijn de protesten niet van de lucht. Regelmatig lees je bijvoorbeeld over hoogleraren die woest zijn dat ze er op hun vijfenzestigste mee op moeten houden. Ze vinden dat een onaanvaardbare beknotting van hun individuele vrijheid. Dát vinden ze erg. Veel erger dan een spottend stuk over oude mensjes in de krant. Want die oude mensjes, daar horen zij toch niet bij?
* * *
Niet alleen wat werk betreft zijn de voorschriften omtrent de oude dag versoepeld. Wie oud is, mag sexy zijn en dat in de Playboy laten zien. Oude vrouwen mogen moeder worden. De beschikbaarheid van ivf en eiceldonatie heeft oma's met een kinderwens vrijheid gebracht... maar die vrijheid heeft een keerzijde: ze betekent ook het einde van eeuwenoude vrijstellingen. Kinderen krijgen na de menopauze kon niet en hóéfde dus ook niet. Mooi, strak en aantrekkelijk zijn was ook nergens meer voor nodig. Oude mensen zakten uit en waren rimpelig, dat was nou eenmaal zo. 'Met ere oud worden' heette dat.
En wat vroeger ook niet meer hoefde op je oude dag: interessant doen! Nieuwe en spannende dingen ondernemen, verre reizen maken en daarover vertellen om te laten zien dat je heus nog wel meetelt. Vroeger vertelde je verhalen over je kleinkinderen: dat ze nieuwe tandjes hadden of al rechtop konden staan... dát waren je nieuwe ervaringen.
Tegenwoordig is dat niet meer genoeg. Je moet zélf blijven groeien, je hele leven door. Wie niet meer verandert, is al bijna dood. Het begon in de jaren zestig met éducation permanente, ging in de jaren zeventig over in persoonlijke groei en ontplooiing en heeft zich nu ontwikkeld tot een levenslange plicht jezelf steeds weer te updaten. De oorzaken zijn deels economisch: de noodzaak om je te weren in een harde wereld vol concurrentie. Maar wat ook meespeelt, is een diepe angst om de boot van de individualisering te missen en op te gaan in de grijze massa, door niemand opgemerkt.
'Anders zijn dan anderen' staat steeds hoger aangeschreven, schreef de socioloog Norbert Elias met een verbazend vooruitziende blik al in de jaren vijftig. Ieder individu maakt steeds meer zijn eigen individuele keuzes. 'Zich onderscheiden' wordt een bron van succes en trots. Maar, voegde Elias daaraan toe, dat heeft ook een nadeel. Want iedere keuze betekent ook het afsluiten van andere keuzemogelijkheden. Tijdens hun leven vullen mensen daardoor 'een schatkamer vol onbenutte kansen en niet-gespeelde rollen'.
Naarmate wij meer keuzemogelijkheden krijgen - en naarmate we ouder worden! - raakt die schatkamer steeds voller. Je dwaalt er rond tussen de kisten, uitpuilend van liefdes en relaties die je bíjna had gehad. Valiezen, gevuld met carrières die je nét bent misgelopen. In mijn eigen schatkamer staan voornamelijk boekenkasten, gevuld met boeken die ik beslist zou hebben geschreven... als ik niet zo nodig ándere boeken had moeten schrijven!
Vroeger, toen onze mogelijkheden nog niet grenzeloos waren, bestonden zulke schatkamers niet. Je vader was bakker, jij werd ook bakker en je trouwde met het meisje van de buren - niks aan de hand. Maar nu onze mogelijkheden bijna grenzeloos zijn, signaleert Elias het gevaar dat we 'het vermogen vreugde te voelen over het verworvene, verliezen.'
* * *
'De grenzeloze generatie' - zo doopte onderzoekinstituut Motivaction vorig jaar de jeugd van tegenwoordig. Die jeugd is weinig betrokken op anderen, hedonistisch en egocentrisch. En op steeds jongere leeftijd seksueel actief. Omdat dat zo leuk is? Dat valt te bezien. Meisjes van twaalf, dertien jaar krijgen al te maken met sociale dwang om zich te gedragen als seksuele wezens.
De vrijheid - of de druk - om seksueel actief te zijn, dijt dus uit naar beide kanten van het leeftijdsspectrum. En seks kan daarbij model staan voor andere uitingen. Over de hele linie zijn leeftijdsgrenzen de laatste decennia vervaagd, waardoor zowel de ouderen als de jongeren van nu pioniers zijn. Of ze willen of niet - ze moeten hun positie bepalen ten opzichte van een vloed aan nieuwe vrijheden en mogelijkheden.
Als er iets kenmerkend is voor de afgelopen twintig jaar, dan is het deze grensvervaging. Grenzen zijn vervaagd tussen leeftijdscategorieën en bijbehorende gedragsrepertoires, maar ook tussen landen en werelddelen, en tussen fysieke en virtuele vormen van communicatie. De uitbreiding van de Europese Unie en de val van de Muur waren nog maar het begin; de digitale revolutie bracht totaal nieuwe vormen van communicatie.
Op al deze gebieden behelsde grensvervaging behalve ontheffing van oude beperkingen ook een aanmoediging tot 'grenzeloos' gedrag. Zoals jongeren zich gulzig tegoed doen aan alles wat strenge ouders eertijds verboden, en zich súf communiceren via alle gadgets die de markt in petto heeft, zo proberen ouderen amechtig te voldoen aan het beeld van de eeuwige jeugd, rusteloos zwelgend in alle nieuwe mogelijheden. Nu eindelijk emancipatie in zicht komt, zullen ze daar met volle teugen van genieten! Dat is de opdracht van de generatie die nu de zestig passeert.
Vroeger, toen zwelgen nog gebeurde met een boekje in een hoekje, verloor ik me in de streekromans van Herman de Man. Ze speelden in de Lopikerwaard, het gebied van zijn jeugd. 'De kleine wereld' - zo heette een van die boeken. IJsselstein was de metropool. In die kleine wereld vielen oude mensen, wier wereld nog verder krimpt, niet uit de toon. Maar nu ieders wereld onafzienbaar groot wordt, is het uit met die rust. Steeds meer en steeds nieuwe informatie moet worden opgeslagen. Alle netwerkcontacten die je hebt gehad, al die project- en levenspartners... waar láát je al die informatie na een lang en druk bestaan?
Memory Almost Full... zo noemde Paul McCartney de cd die hij uitbracht toen hij echt 64 jaar was... een heel ander beeld dan dat van het vergrijsde echtpaar met breiwerkje en kleinkinders. Paul had de toekomst van zijn ouders bezongen - niet die van zijn eigen generatie. Memory Almost Full slaat op het geheugen van je draagbare telefoon, volgeslibd met sms-berichten. Maar het kan evengoed gelden voor je echte geheugen, uitpuilend van herinneringen.
Geheugen bijkopen kan niet - nog niet. Bovendien: de politieke, economische en technische ontwikkelingen die ons in staat stellen grenzeloos te ervaren, te communiceren en te ondernemen, gaan op volle kracht verder. Grenzen zullen verder vervagen, ook de grenzen tussen verschillende communicatiesystemen, en die tussen communicatieapparatuur en ons lichaam. The sky is the limit.
Maar een zinvol leven leiden betekent, hoe je het ook wendt of keert: beperkingen aanvaarden. Vroeger werden die beperkingen aangereikt, tegenwoordig moeten we ze, in een zee van keuzemogelijkheden, zelf aanbrengen. We moeten inzien dat we niet alles wat technisch binnen ons bereik ligt, ook metterdaad hoeven te doen. We moeten een koers uitzetten door die keuze-oceaan. Dat betekent: selectiever worden in contacten, ervaringen en plannen - in wat je het waardevolst vindt.
Laten we die op ons af stormende virtuele wereld even vergeten, en als voorbeeld de vertrouwde papieren krant nemen. Vroeger hadden we dunne kranten en geen televisie. Die dunne krant lazen we integraal. Tegenwoordig klagen we steen en been over dikke weekendkranten die nauwelijks meer door de brievenbus kunnen. We hebben ervoor betaald en vinden eigenlijk, net als vroeger, dat we dat allemaal moeten lezen. We voelen ons schuldig als aan het eind van het weekend die bijlages ons nog ongelezen liggen aan te staren.
Maar ga nu eens in Amerika kijken. Daar krijg je elke dag een compleet telefoonboek in de bus. Toch worden de Amerikanen daar niet gek van. Ze hebben zich ingesteld op de nieuwe situatie en beginnen aan de andere kant: ze kiezen uit die overvloed alleen wat hun interesseert en laten de rest ongelezen. Op dezelfde manier zullen toekomstige generaties hun weg weten te vinden door een wereld met steeds wijkende grenzen.
En die weg zal niet alleen verder van huis voeren, maar ook terug. Terug naar de kleine wereld waar we wonen, waar onze kinderen en kleinkinderen naar school gaan. We zullen blijven netwerken in de virtuele wereld en we zullen blijven reizen, maar we zullen ons met hernieuwde kracht realiseren dat het geluk ook om de hoek ligt... om de hoek van onze eigen straat.
* * *
De veranderingen in de positie van ouderen zijn dus nog lang niet voltooid. Emancipatie is een lang proces, dat verloopt met horten en stoten. In de eerste fase kwam een eind aan de berusting waarmee oudere mensen hun achtergestelde positie altijd hadden ondergaan. Zij werden zich bewust van hun rechten en begonnen verontwaardigd te reageren op iedere verwijzing naar hun anders-zijn. 'Oudjes' zeggen werd vloeken in de kerk. 'Bejaarden' of 'ouden van dagen' mocht ook niet meer. Nee - 'senioren' moest je zeggen. Wie daartegen zondigde, zoals wij in onze NRC Handelsblad-reportage, kreeg de wind van voren.
Achteraf laat zich vaststellen dat die reacties behoorlijk overtrokken waren: het waren uitingen van 'emancipatiekramp', zou je kunnen zeggen, van onzekerheid en lichtgeraaktheid. Pas als een nieuw evenwicht wordt bereikt in het zelfbeeld van ouderen, gebaseerd op zelfverzekerdheid, kun je zeggen dat zij echt geëmancipeerd zijn. Een oude dame die ik interviewde voor dat artikel in 1985 had dat al precies in de gaten. Zij zei: 'Als straks een ander soort ouderen de meerderheid uitmaakt, zullen ze wie weet ook eerder lachen als er grapjes over hen worden gemaakt.'
Maar voor het zo ver is, moet nog een andere vorm van emancipatiekramp worden overwonnen: de gedachte dat ouderen in alle opzichten 'bij de tijd moeten blijven.' Een dubbelzware opgave, want terwijl oudere mensen geleidelijk minder energiek worden, worden de tijden van tegenwoordig in hoog tempo veeleisender.
Zelf ben ik, 63 jaar oud, allerminst vrij van deze aanvechtingen. Een schrijver is, dat is bekend, 'zo goed als zijn laatste boek'. En denk erom, dat boek mag geen herhaling van het voorafgaande zijn... nee, een heel nieuw genre, liefst! Maar dat ga ik allemaal aan m'n laars lappen, heb ik me voorgenomen. Ik neem een voorbeeld aan Engeland, waar 'excentrieke' oude mensen op grote waardering kunnen rekenen. Oude mensen die het niks kan schelen hoe ze worden aangeduid of wat anderen van hen vinden, ze doen toch wel waar ze zin in hebben. En vooral: ze doen niet waar ze géén zin in hebben. Excentrieke oudjes kunnen het zich veroorloven te zeggen wat hun voorgangers een halve eeuw geleden ook al zeiden: ik verander niet meer, het is mooi zo. Vroeger was dat afgedwongen - nu is er een soort nonconformisme voor nodig. Als er één generatie is die dat nonconformisme moet kunnen opbrengen, is het de mijne wel, die van de babyboomers. Als beloning wacht dan het hoogste goed dat voor ons te bereiken valt: vrijheid...